بادگیر بهتر است یا کولر؟ یادگاری از مهندسان باستان برای استفاده از انرژی باد

هنوز قدیمی‌ها بادگیر را به روش‌های مدرن خنک کردن ترجیح می‌دهند.

بادگیرها معمولاً سازه‌های بلندی هستند که ممکن است اگر کاربردشان را ندانید شبیه دودکش به نظر بیایند.

بادگیرها دهانه‌ای دارند که یک طرفش آفتاب می‌خورد و یک طرفش در سایه می‌ماند. به علت همین اختلاف دما، عمل مکش و کشش اتفاق می‌افتد و بادگیر جریان هوا را می‌گیرد و به سمت پایین هدایت می‌کند.

معمولاً‌ جریان هوای سرد به زیرزمین و انباری می‌رود. در پایین بادگیر حوض آبی وجود دارد که جریان هوا را خنک می‌کرده و باعث خروج هوای گرم می‌شده (تقریباً شبیه کولر آبی‌های امروزی). از همان فضای سرداب و زیرزمین هم برای نگه‌داری از مواد غذایی استفاده می‌کردند و کارکردی شبیه یخچال داشته است.

مطالعات نشان داده که بادگیرها می‌توانند تا ۱۰ درجه دمای هوای داخل خانه را کاهش بدهند.

بادگیرها بر اساس جریان هوای منطقه و مسیر بادهای فصلی طراحی می‌شدند و معمولاً در بالاترین ارتفاع ساختمان قرار می‌گرفتند. به همین خاطر بادگیرها کارکرد تزئینی هم پیدا می‌کردند و یکی از بخش‌های مهم نمای ساختمان می‌شدند.

خانه بوم گردی یزد

 

تاریخچه‌ی بادگیر در دنیا

مردم شهرهای کویری‌ای مثل یزد قرن‌هاست که به کمک همین بادگیرها، گرمای تابستان‌های ۴۰ درجه‌ای کویر را تحمل کرده‌اند.

ایرانیان باستان و مصری‌های و بابلی‌ها و اعراب که در شهرهای بیابانی و کویر تمدن ساخته بودند، یاد گرفته بودند که طبیعت را رام خویش کنند. صدها سال تجربه در سیستم‌های تهویه‌ی هوای سنتی منجر به ساخت بادگیرهایی شد که امروزه از مصر تا پاکستان و هند مشاهده می‌شود.

قدیمی‌ترین بادگیرهای ایران مربوط به ششصد سال پیش‌ترند. اما اسنادی که باقی مانده‌اند (مثل سفرنامه‌ی ناصر خسرو) به ما نشان داده که حداقل هزار و پانصد سال است که بر فراز بام‌ها بادگیر می‌سازند.

ناصرخسرو در سفرنامه‌اش به آب‌انبارهای نایین اشاره می‌کند و چنین می‌نویسد که: «این ابنیه برای ذخیره‌ی آب باران ایجاد شده‌اند و گندبهای آن و بادگیرهایش از دور پیدا و مشخص است.»

مارکوپولو جهانگرد ایتالیایی معروف هم در سفرش به ایران به بادگیر اشاره کرده استک «در هرمز گرما چنان زیاد است که غیرقابل تحمل می‌باشد. از این رو ساکنان آنجا وسایلی شبیه بادبزن دارند که جریان باد را از بیرون به درون خانه‌هایشان می‌آورد.»

هنوز به طور قطعی مشخص نیست که برای اولین‌بار بادگیر در مصر به کار رفته یا ایران. پاپیروس‌هایی مربوط به هزار و سیصد سال پیش‌تر از میلاد مسیح در نزدیکی شهر اقصر مصر کشف شده که در آن‌ها دو سازه‌ی مثلثی بر فراز اقامتگاه فرعون نب‌آمون نقاشی شده.

بر همین اساس باستان‌شناسان مصریان را به عنوان اولین سازندگان بادگیر می‌شناسند. اما از طرفی آتشکده‌ی ساسانیان در فیروز آباد که مربوط به ۲۵۰ سال بعد از میلاد مسیح است، ظاهراً سیستم بادگیر داشته است.

حتی شواهدی در شهر شاهرود وجود دارد که اگر ثابت شود پیشنیه‌ی بادگیر در ایران را به ۴۰۰۰ سال قبل از میلاد مسیح می‌رساند.

 دوبی تاریخش را با بادگیر معرفی می‌کند

 در سال‌های اخیر امارات متحده خیلی تلاش کرده تا بادگیر را به عنوان یکی از نمادهای فرهنگی خودش جا بزند. حتی در سال ۲۰۱۳ برای ثبت جهانی این نوع معماری به نام امارات هم تلاش کرد.

بستک یکی از مناطق حاشیه‌ای دوبی مدرن، مهم‌ترین خواستگاه بادگیر در شهر دوبی است.

اما بیشتر بادگیرهای این ناحیه توسط ایرانی‌های مهاجر ساخته شده که صد سال پیش به علت اختلافات مذهبی از بندرلنگه مهاجرت کرده بودند. شاید به همین خاطر بادگیرهای نسبتاً قدیمی دوبی دقیقاً از نظر فرم مشابه بادگیرهای بندر لنگه، کنگ و قشم هستند.

جالب اینجاست که بادگیر در اشعار کهن عربی به شکل «بادهنج»، «بادآهنج»، یا «بازهنج» ثبت شده است. حتی امروزه هم در زبان عربی عراقی به آن «باجیر» گفته می‌شود.

بر این اساس می‌توان حدس زد که معماری ایرانی احتمالاً در این زمینه‌ بر معماری بومی اعراب تاثیر گذاشته.

به هر حال بادگیر چه ایرانی چه عربی چه مصری، امروز یکی از مهم‌ترین المان‌های بصری کویر است. نشانه‌ای برای تلاش مردم کویر برای تطبیق سبک زندگی‌شان با طبیعت.

مطابق یافته‌های دکتر عبد المنعم الشوربجی استادیار دانشگاه عفت جده‌ی عربستان سعودی، در جای جای خاورمیانه بادگیر وجود دارد. از پاکستان و هند گرفته تا بادگیرهای چهارجهته‌ی دژ اُخَیضِر یا کاخ عباسی اخیضر، که در نزدیکی کربلا واقع شده است.

جذاب‌ترین بادگیرهای ایران

 خانه‌ی لاری‌های یزد یکی از نمونه‌های استفاده‌ی هنرمندانه‌ از بادگیر است. ظاهراً در یزد سابقاً رسم بر این بوده که بلندی و تزئینات بادگیر، شان و منزلت صاحبخانه را نشان می‌داده.  خانه‌ی لاری‌ها دو بخش زمستانی و تابستانی دارد. یعنی در تابستان ساکنان در بخشی مستقر می‌شوند که کم‌ترین جذب آفتاب را دارد و بر عکس در زمستان به بخش افتاب‌گیر منزل می‌روند. فقط هم همین بخش تابستانی بادگیر دارد.

پایین خانه‌ی لاری‌ها هم سردابی است که برای رسیدن به آن باید ۳۸ پله پایین بروید. در سرداب آب قنات که از اعماق زمین می‌آید، هوای عبوری را خنک و دلپذیر می‌کند.

بیشتر بادگیرهای خانه‌های یزد، شکل مستطیلی دارند و از هر چهار جهت هوا را به داخل راه می‌دهند. منتهی در شهری مثل میبد، بادگیرها فقط از یک جهت ورودی دارند. چون در آن نواحی فقط بادی که از شمال می‌آمده مطبوع بوده است.

اگر در ساخت بادگیر به این جهات دقت نمی‌شد، منجر‌ می‌شد که جریان هوای مطبوع شکل نگیرد.

بادگیرهای چپقی سیرجان به علت شکل‌شان که لوله‌ای و شبیه به چپق هستند، مشهورند.

و البته بادگیر خانه‌ی بروجردی‌های کاشان ، خانه‌ی آقازاده‌ی ابرکوه، باغ صدری تفت و باغ امیر طبس هم از نمونه‌های مشهور استفاده از بادگیر در معماری‌اند.

یکی از نمونه‌های جالب بادگیر در شهر بم است که به یک کانال زیرزمینی وصل شده. در بالای این کانال، یک باغچه قرار دارد. هر وقت باغچه آبیاری می‌شود، رطوبت آن به دیوارهای کانال ارتباطی نفوذ می‌کند و جریان هوای  بادگیر  را خنک‌تر می‌کند.

شاید بد نباشد که بدانید بلندترین بادگیر جهان بادگیر باغ دولت آباد یزد است. بادگیرهای این بنا ۳۳ متر ارتفاع دارند. جالب اینجاست که فرم این بادگیر هشت‌ضلعی است و از هشت جهت باد را می‌گیرد.

بیشتر بخوانید: باغ دولت آباد یزد، از آبراههای زیبا تا بلندترین بادگیر جهان

 

بادگیرها رو به فراموشی

 بادگیرهای ایران یادگارهایی از گذشته‌اند که به ما نشان می‌دهد، چگونه تمدن‌های باستان تلاش می‌کردند که خودشان را با شرایط نامناسب بیابان وفق بدهند.

حالا قنات و بادگیر صرفاً تبدیل به خاطره و تاریخ شده‌اند. حتی مردم شهرهای قدیمی ایران مثل یزد هم اکثراً به آپارتمان‌ها مدرن کوچ می‌کنند.

به هر حال بادگیرها هیچوقت ریموت کنترل نداشتند و نمی‌شد خاموش و روشن‌شان کرد.

منتهی اگر این خانه‌های قدیمی همچنان خالی بمانند و کسب درآمد نداشته باشند، کم کم تخریب می‌وشند و از یادها می‌روند. به همین خاطر گردشگری و سکونت در اقامتگاه‌های بومی، یکی از بهترین راه‌های حفظ و انتقال معماری سنتی این نواحی است.

بادگیر و قنات ظاهراً روش‌هایی قدیمی‌اند ولی حتی امروز هم این نوع مهندسی جالب توجه است.

توجه کنید که بادگیر بر خلاف کولرهای گازی امروز هیچ مصرف برقی ندارد. هیچ آلودگی‌ای ایجاد نمی‌کند.

مطالعات اخیر نشان‌داده‌اند که بادگیره با چند تغییر ساختایر کوچک می‌توانستند جایگزین کولرها شوند. با کارآیی بهتر و مصرف انرژی پایین‌تر.

چه بسا اگر معماری گذشته‌ی ایران از ریشه نمی‌خشکید، هنوز ساختمان‌ها و آپارتمان‌های امروزی به سیستم‌های تهویه و تابش خورشید و مسیر باد، چنان توجه داشتند که امروزه تا این حد نیازمند کولرهای پرمصرف نبودیم.

اقامتگاههای بوم گردی یزد